“40 Yama Tarikatı” Nedir? — Bir İnceleme Denemesi
Giriş: Sözcüklerin Ağında Tarikatlar ve Algıların İnşası
Bir metin ustası olarak, sözcüklerin bir toplumda nasıl algılar yarattığını, anlam dünyalarını nasıl şekillendirdiğini izlemek beni her zaman büyülemiştir. İnsan zihinlerinde dolaşıma giren bir kelime — ya da kelime grubu — bir “gerçeklik” haline gelebilir; bazen bir efsaneye, bazen bir kavrama, bazen de bir toplumsal meme dönüşebilir. “40 Yama Tarikatı” ifadesi de tam olarak böyle bir mecra: ne net bir tarikat, ne sağlam belgelerle tanımlanmış bir kurum; daha çok bir söylenti, bir karışım, belki yanlış algılar, belki bir dil sürçmesi… Bu yazıda, “40 Yama Tarikatı”nın ne olduğuna dair iddiaları, bu iddiaların arka planındaki tarihsel ve kültürel kavramları, günümüzdeki tartışmaları ve niçin böyle bir “tarikat adı”nın ortaya çıktığını edebi ve düşünsel bir bakışla incelemeye çalışacağım.
“40 Yama” Ne Demek? Kaynağı Neye Dayanıyor?
Bazı internet sayfalarında “40 Yama Tarikatı” ifadesi, aslında bir el sanatından, tekstil kültüründen gelen “kırkyama / yamalı bohça / patchwork” geleneğine dair anlatılarla bağlanıyor. Bu kaynaklara göre “yama işi”; eski, yıpranmış kumaşların değerlendirilmesi, ayrı parçaların birleştirilmesiyle yeni bir bütün oluşturulması anlamına geliyor. Bu anlamıyla “40 yama” ya da “kırk yama” bir el sanatı, ekonomik zorunlulukların ve dönüştürücü estetiğin ürünü olarak tanımlanıyor. ([Alışveriş Rehberi][1])
Ancak bu “tarikat” iddiası, kırkyama sanatının mistik ya da tasavvufi bir kurum haline dönüşmüş hali değil; daha ziyade halk arasında yanlış anlaşılmış, çarpıtılmış ya da mizahi/sosyal içerikli bir kavram gibi duruyor. “Tarikat” sözcüğüyle “yama / kırkyama” gibi halk sanatlarının karıştırılması, büyük olasılıkla dilin eğreti kullanımı, mizah ya da spekülatif anlatılar sebebiyle gerçekleşmiş.
Tasavvufta “Kırk” Sayısının Önemi ve “Kırk Makam / 40 Makam” Geleneği
Burada karışıklığa sebep olan bir diğer kaynak ise — belki kasıtlı değil — tasavvufi terminoloji. Özellikle Hacı Bektaş-ı Veli gibi geleneklerde öne çıkan Dört Kapı Kırk Makam öğretisi, bir müridin manevi yolculuğunu tarif eder: Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat olmak üzere dört kapı; her kapının içinde onar makam — toplamda kırk makam. ([Fikriyat][2])
Bu sistemde “40” sayısı, olgunlaşma, manevi terakki, ruhî olgunlaşma anlamlarıyla yüklenir. ([İslam ve İhsan][3]) Dolayısıyla halk arasında “40 yama / kırk yama / 40 makam / kırk makam / kırkyama / yama işi” gibi terimlerin birbirine karışması; tarihten, kültürden, halk inançlarından ve dilsel dönüşümlerden kaynaklanan bir belirsizlik; bu belirsizlik de “40 Yama Tarikatı” gibi “gerçekte var olmayan ama konuşulan” bir kavramın doğmasına yol açmış olabilir.
Günümüzde Akademik ve Popüler Tartışma — Neden “40 Yama Tarikatı” Yok Ama Konuşuluyor?
Güncel akademik literatürde — bildiğim kadarıyla — “40 Yama Tarikatı” adıyla tanınan, kayıtlı ya da kabul edilmiş bir tasavvufî tarikat yok. Türkçe kaynaklarda da, bu adla bir tarikatın varlığına dair güvenilir bir tarihsel ya da sosyolojik kayıt bulunmuyor. Örneğin, Türkiye’de yaygın olduğu kabul edilen tarikat ve cemaat listelerinde — bilinenlerin arasında — böyle bir isim yer almıyor. ([Siyaset Cafe][4])
Öte yandan internet ortamında — alışveriş, el sanatları, mizah ve toplum kültürü mecralarında — “40 Yama Tarikatı” ifadesiyle karşılaşmak mümkün. Bu karşılaşmalar genellikle ciddi bir inanç veya mistik aidiyet değil; söylem biçimi, ironi, metafor ya da hatalı bir sınıflandırmadır. “Tarikat” sözcüğünün mistik çağrışımı, “yama / kırkyama” gibi eski halk sanatının adıyla birleşince “40 Yama Tarikatı” gibi çarpık bir kavram ortaya çıkmış görünüyor.
Bu durum, halk arasında bilgi, gelenek ve efsanelerin nasıl evrimleştiğini gösteriyor: Bir kavramın birden fazla anlam yükü taşıması — halk kültürüyle tasavvufi terminolojinin çarpışması — bazen gerçekçi olmayan, ama toplumda dile dolanan bir “kurgu” yaratabiliyor.
Neden Böyle Bir Yanlış Anlama Ortaya Çıkmış Olabilir?
– “Kırkyama / yama işi” halk arasında yoksulluğun, dayanışmanın, kaynakları paylaşmanın bir aracı olduğu için — toplumsal bellekte — manevi yardımlaşma, sadaka, birlik gibi anlamlarla da bağdaştırılmış olabilir.
– Tasavvufta “Kırk Makam / 40 Makam” gibi manevi terimler geçen gelenekler, halkın zihninde “kırk = olgunluk, geçiş, manevi merhale” gibi bir simge olarak yer etmiş. Bu simgenin, gündelik yaşam pratiği olan “yama / kırkyama” ile bir araya gelmesi; bir dönem espri, şakayla, veya halk anlatısıyla “40 Yama Tarikatı” şeklinde dile gelmiş olabilir.
– İnternet ve sosyal medya ortamlarında yanlış bilgi, söylenti, alay ya da abartı ile yayılan anlatılar; böyle bir kavramı beslemiş; insanlar arasında “tarikat” adıyla bir algı oluşmuş olabilir.
Sonuç: 40 Yama Tarikatı — Gerçek mi, Söylenti mi?
“40 Yama Tarikatı” adıyla bilinen bağımsız, tarihsel/kurumsal bir tarikat yok. Akademik literatür, tasavvuf kayıtları, tarikat-cemaat araştırmaları — hiçbirinde bu isim geçmiyor. Ancak halk kültürü, dil, metafor ve “kırk / yama / makâm” gibi kavramların karışımı; “40 Yama Tarikatı”nı, bir efsane ya da yanlış sınıflandırma olarak var kılıyor.
Bu durumda, “tarikat” sözcüğünün ardındaki manevi, toplumsal, tarihî anlam ile “yama / kırkyama / halk sanatı”nın gündelik, ekonomik ya da estetik anlamlarının karışması; bir toplumsal yanlış anlamaya işaret ediyor.
Bu yazının amacı da tam olarak buydu: Edebi ve düşünsel bir mercekten — — hem tasavvuf tarihini hem halk kültürünü hem de toplumsal algı biçimlerini inceleyerek — “40 Yama Tarikatı”nın ne olduğunu, ne olmadığını ortaya koymak.
Yorumlarla kendi gözlemlerinizi, bu konudaki şüphelerinizi, duyduğunuz başka iddiaları paylaşabilirsiniz — bu, anlamı birlikte tartışmak için en iyi yol.
[1]: “40 Yama Ne Demek? – alisverisbilgirehberi.com.tr”
[2]: “4 Kapı 40 Makam Bağlamında Yûnus’un Mezhebi ve Tarikatı”
[3]: “Kırk (40) Sayısının Önemi Nedir? – İslam ve İhsan”
[4]: “İşte Türkiye’deki tarikat, cemaat sayısı: Hangi cemaat hangi tarikatın …”