Güçlendirme Yapılan Bina Depreme Dayanıklı mı? Bilimin, Tarihin ve Uygulamanın Kesişimi
Deprem gerçeğiyle yaşayan şehirlerde bir yapının kaderi; projesi, malzemesi, zemini ve en önemlisi de zamanla kurduğu ilişkiyle yazılır. Güçlendirme ise bu hikâyeyi sil baştan yazmak değil, eksik sayfaları tamamlamak, yıpranan cümleleri onarmaktır. “Güçlendirme yapılan bina depreme dayanıklı mı?” sorusunun yanıtı, tek bir evet/hayır’a sığmayacak kadar katmanlıdır: doğru ilke ve yönetmeliklerle tasarlanmış, denetimli biçimde uygulanmış güçlendirme, binanın hedeflenen deprem düzeylerinde güvenli performans göstermesini sağlar; yanlış, eksik ya da uyumsuz uygulamalar ise sadece bir “kozmetik” etkiden ibaret kalır. Bunun ayrımı, hem tarihsel bir birikime hem de güncel bilimsel ölçütlere dayanır. Dayanıklılık bu iki kolonun arasına örülen kirişlerle kurulur.
Tarihsel Arka Plan: Yönetmeliklerin Dilinde Güçlendirme
Türkiye’de güçlendirme yaklaşımı, 1999 Marmara Depremi sonrasında hızla olgunlaştı ve 2018’de yürürlüğe giren Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği (TBDY-2018) ile kurumsal bir çerçeveye kavuştu. Yönetmelik, sadece yeni binaların değil, mevcut binaların performansının değerlendirilmesi ve gerekirse güçlendirilmesi için de asgari kuralları tanımlar; hedef performans düzeyleri, doğrusal/doğrusal olmayan analiz yöntemleri ve kavramsal denetimler bu kapsamda ayrıntılandırılır. Bu nedenle, bir binanın “güçlendirilince dayanıklı” sayılması, TBDY-2018’in belirlediği performans hedeflerine (örneğin, can güvenliği veya göçmenin önlenmesi) erişip erişmediğiyle ölçülür. [1]
Benzer biçimde, uluslararası alanda ASCE/SEI 41-17 standardı—mevcut binaların deprem etkilerine karşı değerlendirme ve güçlendirme esaslarını performans temelli bir sistematikle tarif eder. Bu standart, eksiklik temelli bir yaklaşım izleyerek binadaki göçme mekanizmalarının hangi ayrıntılarla iyileştirileceğini ve hangi düzeyde hedef performansın sağlanacağını belirler. Türkiye’deki mühendislik camiası, özellikle karmaşık projelerde TBDY-2018 ile ASCE 41’in yöntemsel birlikteliklerinden yararlanır. [2]
Teknik Çerçeve: Hangi Güçlendirme, Hangi Etki?
Güçlendirme, tek bir reçete değildir; perde duvar ilavesi, kolon-kiriş mantolama (jacketing), FRP (lifli polimer) sargılar, temelde bağ kirişleri veya temel iyileştirmeleri gibi pek çok teknik arasından, binanın zayıflık haritasına göre seçilir. Bu tekniklerin uygulama ayrıntıları—donatı kesitleri, ankraj boyları, birleşim davranışları—dayanımın kaderini belirler. ABD’deki FEMA 547 kılavuzu, mevcut bina tiplerine göre hangi kusura hangi müdahalenin etkili olduğunu kataloglar; mühendislik pratiğinde “ne işe yarar, nerede sınıfta kalır?” sorularına sistematik yanıt verir. [3]
Bilimsel literatür de bu çerçeveyi doğrular: Türkiye’de ve dünyada yapılan çalışmalar, örneğin mevcut betonarme yapılara perde eklemenin ve kritik düğüm noktalarını iyileştirmenin yapının rijitliğini ve enerji sönüm kapasitesini artırarak hedef performansa yaklaşmayı sağladığını göstermektedir. 2022 tarihli bir vaka çalışması, iki benzer betonarme yapının karşılaştırmasında perde ilavesiyle güçlendirilen yapının TBEC-2018’e göre daha iyi performans sergilediğini raporlar. 2025’te yayımlanan başka bir çalışma ise performans temelli yaklaşımın—yalnızca taşıyıcı kapasiteyi değil, ekonomik ve toplumsal kayıpları da azaltacak şekilde güçlendirme alternatiflerini kıyaslamaya imkân verdiğini vurgular. [4]
“Dayanıklı mı?” Sorusu Nasıl Yanıtlanır: Performans Hedefleri ve Denetim
Bir yapının “dayanıklı” sayılabilmesi, şu adımların tutarlı ve denetimli biçimde tamamlanmasına bağlıdır:
1. Doğru teşhis: Taşıyıcı sistemin zayıf halkaları, zemin-yapı etkileşimi ve düzensizlikler analizlerle belirlenir. (TBDY-2018, değerlendirme ve hedef performans kriterleri) [1]
2. Uygun tedavi: Seçilen güçlendirme tekniği, kusurun doğrudan karşılığı olmalıdır. (FEMA 547 teknik seçimi) [3]
3. Performans doğrulaması: Tasarlanan müdahale sonrası modelleme ve kontrol analizleriyle hedef performans doğrulanır. (ASCE 41-17, performans temelli yöntem) [2]
4. Şantiye kalitesi ve denetim: Projedeki detayın sahada uygulanma kalitesi kritik belirleyicidir; kötü işçilik iyi tasarımı etkisiz kılabilir. (TBDY-2018 uygulama esasları) [5]
Güncel Akademik Tartışmalar: Yalnızca Dayanım Değil, Dirençlilik
Bugünün tartışması “taşıyıcı sistem ayakta kalsın” sınırını aşıyor; kentsel dirençlilik (resilience) gözlüğünden, işlevselliğin hızlı geri kazanımı, ekonomik kayıp azaltımı ve karbon ayak izi de denkleme dahil ediliyor. Performans temelli güçlendirme araştırmaları, farklı müdahale seçeneklerinin yaşam döngüsü maliyetleri ve sosyal etkileri ile birlikte kıyaslanmasını öneriyor. Bu, “en ucuz çözüm”le “en akıllı çözüm” arasındaki farkı görünür kılıyor ve kamu politikalarının da odağına yerleşiyor. [6]
Yanlış Bilinenler: “Biraz Beton Dökülür, Olur Biter” Değil
Yanılgı 1: Sadece kolon mantolamak yeterlidir.
Gerçekte, düzensizlikleri ve katlar arası ötelenmeyi kontrol etmeyen parçalı müdahaleler, beklenmedik hasar mekanizmalarını tetikleyebilir. Perde eklemenin, diyafram sürekliliğini sağlamanın ve temel aktarımını güçlendirmenin birlikte ele alınması gerekir. (FEMA 547, tekniklerin kapsamı) [3]
Yanılgı 2: Güçlendirilen her bina “her depremde hasarsız” kalır.
Performans hedefi, deprem düzeyine bağlıdır; büyük depremlerde “göçmenin önlenmesi”, daha sık depremlerde ise “can güvenliği/sınırlı hasar” hedeflenir. Hasar sıfırlanmasa da hayat güvenliği korunur ve yapının onarılabilirliği artar. (TBDY-2018 ve ASCE 41 hedef performans tanımları) [1]
Sonuç: Doğru Yapılırsa “Evet”
“Güçlendirme yapılan bina depreme dayanıklı mı?” sorusunun dürüst yanıtı şudur: Doğru değerlendirilen, doğru tasarlanan, doğru uygulanan ve bağımsız denetime tabi tutulan güçlendirme, hedeflenen deprem düzeylerinde güvenli performans sergiler; bu da can güvenliğini, onarılabilirliği ve kentsel dirençliliği artırır. Türkiye’nin güncel yönetmeliği (TBDY-2018), uluslararası standartlar (ASCE 41-17) ve uygulama kılavuzları (FEMA 547) bu sonucun bilimsel ve teknik dayanaklarını oluşturur. [1]
Kaynakça
— Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği (TBDY-2018), Resmî Gazete ve ilgili uygulama metinleri. [1]
— ASCE/SEI 41-17: Seismic Evaluation and Retrofit of Existing Buildings, American Society of Civil Engineers. [2]
— FEMA 547: Techniques for the Seismic Rehabilitation of Existing Buildings, Federal Emergency Management Agency. [3]
— Örnek akademik çalışmalar: Perde ilavesi ve performans temelli güçlendirme üzerine güncel bulgular. [4]
—
Sources:
[1]: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/03/20180318M1-2.htm?utm_source=chatgpt.com “Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü”
[2]: https://pubs.asce.org/Product?isbn=9780784414859&utm_source=chatgpt.com “Seismic Evaluation and Retrofit of Existing Buildings (41-17)”
[3]: https://www.wbdg.org/FFC/DHS/fema547.pdf?utm_source=chatgpt.com “FEMA 547 Techniques for the Seismic Rehabilitation of Existing Buildings”
[4]: https://avesis.medipol.edu.tr/yayin/b0fbe740-28ee-47b1-b85f-7e3ec1a7c83f/retrofitting-technique-effectiveness-and-seismic-performance-of-multi-rise-rc-buildings-a-case-study?utm_source=chatgpt.com “Retrofitting technique effectiveness and seismic performance of multi …”
[5]: https://www.imo.org.tr/Eklenti/89%2Cdepremyonetmeligipdf.pdf?0=&utm_source=chatgpt.com “Resmî Gazete S a yı : 3 0 3 6 – imo.org.tr”
[6]: https://www.mdpi.com/2075-5309/15/8/1333?utm_source=chatgpt.com “Seismic Retrofitting of RC Buildings Using a Performance-Based … – MDPI”